Cite this article as: Sani, A-U., Maikwari, H.U., & Bazango, B. (2022). Zamani Abokin Tafiya: Tasirin Kafafen Sada Zumunta ga Tashintashinar Zamfara. In Bakura, A.R. et al (eds). Tasambo Journal of Language, Literature, and Culture, Vol. 1, Issue 1, p. 95-107.
Haruna Umar Maikwari
Babangida Bazango
Tsakure
A yau, kafafen sada zumunta sun kasance wani É“angare na rayuwar al’umma, musamman matasa. Suna da tasiri (mai kyau ko marar kyau ko duka biyu) a É“angarorin rayuwa daban-daban da suka haÉ—a da zamantakewa da kasuwanci da ilmi da sana’o’i da mulki da shugabanci da makamantansu. La’akari da haka ne ya sa wannan bincike ya yi Æ™oÆ™arin haska fitilarsa domin Æ™yallaro ko kafafen na da tasiri a kan tashe-tashen hankulan jahar Zamfara? Idan suna da , yaya nau’in tasirin yake? Binciken na da manufar (i) bitar yanayin tashe-tashen hankulan jahar Zamfara, da (ii) nazartar tasirin kafafen sada zumunta kan waÉ—annan tashe-tashen hankula. Kasancewar Zamfara É—aya daga cikin manyan daulolin Æ™asar Hausa masu tsohon tarihi. Binciken ya yi amfani da Bahaushen ra’i domin jan akalarsa. An É—ora aikin a kan tunanin Bahaushe mai cewa: “kowane allazi da nasa amanu.” An bi manyan hanyoyi guda biyu domin tattara bayanai. Na farko shi ne hira da aka yi domin samun bayanan nau’ukan tashe-tashen hankulan daga tushe (ganau ko jiyau daga ganau). Na biyu kuwa, an bibiyi kafafen sada zumunta da sauran kafafen sadarwa na yanar gizo (intanet) domin ganin wainar da ake toyawa dangane da batun da ake magana kansa, tare da tattarowa da nazartar bidiyoyi da hotuna da rubuce-rubuce da suka shafi manufar binciken. Binciken ya gano cewa, duk da É—imbin amfanin kafafen sada zumunta, suna taka rawa kai tsaye ko a kaikaice wajen ruruta wutar tashe-tashen hankular jahar Zamfara. Daga Æ™arshe binciken ya ba da shawarwari da suka haÉ—a da kira ga hukomomi da su fara tunanin yin wata huÉ“É“asa na bibiya da jagorancin al’amuran kafafen sada zumunta.
Fitilun Kalmomi: Zamfara, Kafafen Sada Zumunta, Tashe-Tashen Hankula
1.0 Gabatarwa
Duk da kiran da Abubakar Ladan Zariya ya yi cewa: “Fitina Bacci take ba ta fita," da kuma tofin Allah wadai da ya yi wa masu tado da ita,[1] wasu kam ko a jikinsu wai an tsikari kakkausa. A ‘yan shekarun baya-bayan nan, musamman daga wajajen 2013 abin da ya yi sama, an ci gaba da samun tashe-tashen hankula nau’uka daban-daban. Tashe-tashen hankulan sun haÉ—a da garkuwa da mutane da kai farmaki kan al’umma musamman mazauna karkara da sace-sace.
Zamfara Æ™asar Hausawa ce,[2] wadda kuma tana daga cikin (Æ™annai bakwai) banza bakwai. A hirar da aka yi da Bunza, (2019) a gidan rediyon Pride FM na Gusau, ya bayyana ra’ayin cewa: “A yi Æ™oÆ™arin binciko tushen Hausa daga Zamfara.” A bisa wannan dalili, akwai buÆ™atar gudanar da Bahaushen nazari dangane da yanayin da Æ™asar ta tsinci kanta. Kamar yadda Bahaushe ya faÉ—a: “Ruwa ba ya tsami banza.” Dole ne a gano yadda Æ™asar al’umma da ke da tarihi na tarbiyya da zamantakewa mai nagarta (halaye da É—abi’un Hausawa na Æ™warai) ta wayi gari cikin halin tashin hankali . Bincike-binciken da za a gabatar na iya shafar É“angarori da dama, sannan na iya kasancewa ta fuskoki da dama, duk dai domin a gano:
i. Mafari ko tushen inda matsalar take domin a yi wa tufkar hanci daga tushe,
ii. Gano tasirin nau’ukan kayayyakin amfanin yau da kullum wurin ruruta lamarin,[3]
iii. Ƙoƙarin gano waɗanda ke da hannu cikin tashe-tashen hankulan kai tsaye ko a kaikaice domin shawo kan matsalar.
iv. Nazartar fasali da siga na tashe-tashen hankulan domin ba da hasken kan yadda za a tunkari matsalar.
Wannan bincike ya ta’allaÆ™a kan mas’ala ta biyu (ii) da aka zayyana a sama. Binciken ya mayar da hankali wajen nazartar tasirin kafafen sada zumunta a tashe-tashen hankulan na jahar Zamfara. Farfajiyar binciken ba ta wuce jahar ta Zamafara ba. Saboda haka, ko da akwai yanayi makamancin wanda ake magana a kai, ba za a waiwaice shi ba idan dai ya fita daga bagiren binciken.
1.1 Manufar Bincike
Babban manufar wannan bincike ita ce nazartar yanayi da matsayin kafafen sada zumunta a tashe-tashen hankulan jahar Zamfara. Kai tsaye aikin zai mayar da hankali kan:
i. Bitar yanayi da sigar tashe-tashen hankulan jahar zamfara, da
ii. Nazartar rawar da kafafen sada zumunta ke takawa a tashe-tashen hankulan.
1.2 Ra’in Bincike
Ƙasar Zamfara na É—aya daga cikin Æ™asashen Hausa masu tsohon tarihi. Wasu daga cikin masana na ganin cewa: “Idan za a lalubo asalin Bahaushe da tushen Hausa, to a neme shi a Zamfara.”[4] A bisa wannan dalili, aikin ba zai je wani wuri daban domin kalen ra’in da zai masa jagora ba. An É—ora aikin kan ragamar tunanin Bahaushe da ke cewa: “Kowane allazi da nasa amanu.” A bisa wannan tunani, kafafen sada zumunta sun kasance hanjin jimina, wato akwai na ci akwai na zubarwa. Ma’ana ke nan, suna taka rawa iri biyu dangane da tashe-tashen hankulan Zamfara. Suna taimakawa a É“angare guda, a É“angare É—aya kuwa suna Æ™ara iza wutar matsalar. Idan haka ne kuwa, ya rage ga wannan bincike ya bi dabaru da hanyoyi mafiya dacewa domin tabbatar da wannan ikirari ko Æ™aryata shi.
1.3 Hanyoyin Gudanar da Bincike
An bi manyan hanyoyi uku wajen gudanar da wannan bincike. Ta farko ita ce bitar ayyuka daban-daban da aka gudanar dangane da tashe-tashen hankula musamman waÉ—anda suka shafi jahar Zamfara. Wannan ya ba da haske game da yanayin tashe-tashen hankulan.
Bayan wannan, wata hanya da aka yi amfani da ita wajen tattara bayanai ita ce bibiyar kafafen sada zumuta domin zaƙulo hotuna da bidiyoyi da rubuce-rubuce dangane da batun. An yi ƙoƙarin sakaye sunayen waɗanda suka ɗora ire-iren bayanan a kafafen na sada zumunta saboda dalilai na tsaro.
Daga Æ™arshe kuwa, an yi hirarraki da mutane daban-daban sannan a matakai mabambanta. Yayin waÉ—annan hirarraki, an yi la’akari da wurin zama da shekaru da ilmin duniya da kuma cuÉ—anya da kafafen sada zumunta daga É“angaren waÉ—anda aka yi hirar da su. Manyan É“angarorin da hirarrakin suka taÉ“o su ne:
i. Tantance ingancin duk wasu bayanai da aka samu daga kafafen sada zumunta, da
ii. Samun bayanai game da yanayin tashe-tashen hankulan jahar Zamfara, da
iii. Samun bayanai dangane da tasirin kafafen sada zumunta kan tashe-tashen hankulan jahar Zamfara, da kuma
iv. Tantance bayanai da aka samu daga hirarrakin.[5]
1.4 Bitar Matsayin Kafafen Sada Zumunta a Zamantakewa
A duniyar yau, kafafen sada zumunta sun zama wani É“angare na rayuwar al’umma. Kusan za a iya cewa, duniyar mutane ba za ta iya rayuwa ba sai da su. Dalili kuwa shi ne, rayuwar mutane da dama ta dogara kacokan kan ire-iren waÉ—annan kafafe. Nan ne cinsu, nan ne shansu![6] A rahoton da Clement, (2019: 2) ya fitar, masu amfani da kafar Whatsapp a wata kaÉ—an sun kai kimanin biliyan guda da miliyan É—ari biyar (1,005,000,000). Binciken da Jayasekara, (2015) ya gudanar ya nuna cewa, ana samun Æ™aruwar masu amfani da kafafen sada zumunta matuÆ™a.
Masana da manazarta da dama sun yi bincike da rubuce-rubuce game da tasirin kafafen sadarwa a zamantakewa.[7] Siddiqui & Singh sun bayyana cewa:
Now a day’s social media has been the important part of one’s life from shopping to electronic mails, education and business tool. Social media plays a vital role in transforming people’s life style. Siddiqui & Singh, (2016: 71)
Fassara
A yau, kafafen sada zumunta sun zama wani muhimmin É“angare na rayuwar É—an’adam tun daga kan sayayya da tura saÆ™onni da ilimi har zuwa kasuwanci. Kafafen sada zumunta suna taka muhimmiyar rawa dangane da salon rayuwar mutane.
Lallai wannan batu haka yake, domin kuwa ko a Æ™asar Hausa akwai mutane da dama da suka raja’a matuÆ™a kan kafafen na sada zumunta. Akwai muhimman É“angarorin rayuwa da waÉ—annan kafafe suka fi shafa. Sun haÉ—a da:
i. Sada zumunta
ii. Tattaunawa a matakin ɗaiɗaiku ko ƙungiyoyi
iii. Kasuwanci da cinikayya
iv. Ilimi da karantarwa
1. Tun farko dai waÉ—annan kafafe an samar da su ne domin sada zumunta. Misali, Facebook da aka samar a wajajen 2004, ya kasance huÉ“É“asa ne na É—alibin Jami’ar Harvard mai suna Mark Zuckerberg. Ya Æ™irÆ™ire shi ne a matsayin kafar sada zumunta tsakanin É—aliban makaranta. Sannu a hankali É—aliban wasu makarantu na daban suka fara amfana da shi.[8] A shekarar 2006 ne kuma aka fitar da shi a matsayin kafar sada zumunta da duniya gaba É—aya za ta iya amfani da shi (Baruah, 2012: 4; Clement, 2019: 2). A zuwa yau, Facebook ke kan gaba duk cikin kafafen sada zumunta. Wasu daga cikin fitattun kafafen sada zumunta bayan shi sun haÉ—a da:
a. Instagram
b. Twitter
c. Whatsapp
2. A É“angare guda kuwa, É—aiÉ—aikun mutane da Æ™ungiyoyi da kuma ma’aikatu na amfani da waÉ—annan kafafe wajen tattaunawa. A tattaunawar da aka yi da Babban Mai Kula da Ayyuka (Senior Vendor Manager) na kamfanin Amsoshi Digital Services[9], ya bayyana cewa:
Ta hanyar kafafen sada zumunta ne kamfani ke samun damar tattaunawa alhali kowa yana gidansa... Matsalar da aka fi fuskanta ita ce, har yau an bar Hausawa a baya a wannan fanni. Ko da tattaunawa za a yi, sun fi ganewa da Whatsapp kawai da Facebook, watakila saboda sun fi sauÆ™in sha’ani. (Arabi, 2019)
Ko ba komai, kafafen na tallafa wa kamfanoni wajen sauwaƙa kuɗaɗen zirga-zirga (don zuwa tarurruka). A maimakon tafiye-tafiye domin ganawa, akan tattauna ne kawai ta hanyar amfani da kafafen sada zumunta.
3. Ana amfani da kafafen sada zumunta wajen kasuwanci. A wannan É“angare matan Hausawa ma ba a bar su a baya ba wajen morar wannan dama. Kafafen sun taimaka wajen ba wa mata damar gudanar da kasuwanci a natse, ba tare da dole sai sun fita waje domin kasa haja ba. A maimakon hakan, suna kasa hajar ne bisa iska a kafafen sada zumunta. WaÉ—anda suka yaba, za su tuntuÉ“a ta waÉ—annan kafafen. A hirar da aka yi da Malama Sa’adatu Umar ÆŠandare, ta bayyana ra’ayinta game da matsayin kafafen sada zumunta kamar haka:
A nawa kasuwanci, kafafen sada zumunta su ne jigon kasuwa saboda kayan da duk zan saya ta intanet zan gan su, kuma ta nan zan sayar da su. (ÆŠandare, 2019)
Shi kuwa Malam Muhammad Zulyadain[10] yana ganin ai rayuwa ma kacokan ba ta yiwuwa a yau sai da kafafen sada zumunta.[11] A É“angaren kasuwancinsa, ya ce:
Yanzu kusan kasuwanci ya koma yanar gizo kama daga manya har ƙananan kasuwanci... Kaso mafi yawa (ɓ75%) na abokan huldar kasuwancina muna haɗuwa ne a kafafen sadarwa. (Zulyadain, 2019)
4. Tuni kafafen sada zumunta suka zama wani fili na koyo da koyarwa. Ko bayan rubuce-rubuce da hotuna da bidiyoyi da odiyo-odiyo na ilmi da ake yaÉ—awa ta kafafen, akwai shafuka da zauruka da ake buÉ—ewa na musamman domin karantarwa. Karatun kuwa yakan shafi É“angarorin rayuwa daban-daban. Sun haÉ—a da addini da kimiyya da kiyon lafiya da ilmin intanet da ilmin kwamfuta da ilmin zamantakewa da ilmin kasuwanci. Wasu daga cikin fitattun makarantun da ake da su kan kafafen sada zumunta sun haÉ—a da:
a. Hausa Musical Institute
b. Makarantar Malam Bambadiya
c. Zauren Markazus Sunnah
2.0 Tashe-Tashen Hankula a Zamfara
A shekarun baya, tun kafin shekarar 2007, Zamfara ta kasance cikin ruwan sanyi.[12] A wancan lokaci, akan samu Æ™ananan laifuka ne kawai irin su sace-sace ko rashin jituwa tsakanin al’umma da kan kai ga faÉ—a da dai makamantansu.[13] Aminu, (2020)[14] ya bayyana cewa: “A wancan lokaci, babban aikin ta’addanci da ke wakana shi ne faÉ—a tsakanin matasan shiyar gabas da na yamma.” FaÉ—an na yin tsananin da har yakan kai ga samun munanan raunuka ko ma rasa rayuka. Wani nau’in aikin ta’addanci da ake samu wanda kan kai ga munanan raunuka ko rasa rai shi ne bangar siyasa.
Daga wajajen 2008 ne kuma aka samu É“ullowar tashe-tashen hankula cikin nau’uka daban-daban da suka haÉ—a da:
i. Fashi da makami
ii. Satar shanu
iii. Garkuwa da mutane
iv. Hare-hare (Almustapha, 2020; Aminu, 2020; Ibrahim, 2020)[15]
Tsakanin 2008 zuwa 2019 an samu rashe-rashen rayuwa da salwantar dukiyoyi sakamakon waɗannan tashe-tashen hankula. Duka waɗannan ayyuka akan danganta su ne da Fulani. Binciken ya ci karo da bayanan da ke tabbatar da cewa, tushen tashe-tashen hankulan ya samu tsira ne a sakamakon fansa da Fulanin suka ƙuduri ɗauka game da rashin adalci da suke ganin an yi masu. Wannan ya kasance ta fuskoki biyu:
i. Bayan an fara samun yawaitar fashi da makami, wasu daga cikin jami’ai ‘yan sa kai sun danganta abin da ayyukan Fulani. Daga nan ne suka É—auki mataki kan Fulanin da suke zargin na da hannu cikin fashi da makamin. A hirar da aka yi da Almustapha, (2020) da Ibrahim, (2020) sun tabbatar da cewa, É—aya daga cikin shuwagabannin Fulanin ya taÉ“a bayyanawa Æ™arara cewar sun kai wasu hare-haren ne a matsayin É—aukar fansa. Daga cikin garuruwan da aka kai wa waÉ—annan hare-hare na É—aukar fansa akwai Kizara da ke Æ™aramar hukumar Gusau da ‘Yargaladima da ke Æ™aramar hukumar Maru da kuma wasu Æ™auyukan yankin ÆŠansadau.
ii. Aminu, (2020) ya bayyana a hirar da aka yi da shi cewa, wasu daga cikin masu hannu cikin tashe-tashen hankulan sun yi iÆ™irarin bin hanyar sakamakon karya masu alÆ™awari da aka yi. Sun bayyana cewa, ‘yan siyasa sun masu alÆ™awura goshin zaÉ“en 2007 (yayin da ‘yan siyasar suka É—auke su a matsayin ‘yan bangar siyasa). Bayan zaÉ“e kuwa, sai aka yi abin da Bahaushe ce ke cewa: “An ci moriyar gangan, an ya da goronta!” Ko ma dai yaya abin yake, to “da walakin goro a miya,” domin kuwa “ruwa ba ya tsami banza.”
iii. Wasu daga cikin masu riÆ™e da makaman na ikirarin cewa, an Æ™wace gonakan da suke noma an mallaka wa ‘yan siyasa. Hakan ya samar masu da takunkumin tattalin arziki da dole sai sun nemi mafita. Idan laila ta Æ™iya sai a koma basha.
iv. Wasu kuwa na kukan cewa, burtalan[16] da suke bi aka mayar gonaki. Shiga gonakan kuwa ya kasance laifi da ke janyo hukunci ga duk wanda ya aikata. Wannan ya sa makiyayan suka kasance cikin wahala. Da tura ta kai bango, sannan tafiya ta yi tafiya, sai hannun agogo ya juya.
v. Akwai kuma masu ikirarin cewa, an fara samun yawaitar tashe-tashen hankulan ne tun lokacin da aka fara sace wa Fulanin yankin dabbobinsu. A wannan lokaci, ɓarayin shanun ɗauke da makamai na far ma ƙauye tare da kwashe shanu masu adadi da yawa. Dabbobin kuwa na daga cikin kaso mai tsoka daga ɓangaren tattalin arziki wanda makiyayan suka dogara a kai domin rayuwa.[17]
A É“angare guda kuwa, akwai masu yi wa tashe-tashen hankulan kallo na daban. Dangane da musabbabinsu, tashe-tashen hankulan, binciken ya ci karo da ra’ayoyi da suka haÉ—a da:
i. Akwai waÉ—anda ke da fahimtar cewa, ummulhaba’isin waÉ—annan fitintinu shi ne albarkatun Æ™asa (musamman zinare)[18] da Allah ya azurta Æ™asar Zamfara da shi. Hakan ne ta sa ake ta Æ™irÆ™irar tashe-tashen hankula domin kore mazauna Æ™auyuka daga muhallansu. Hakan zai ba da damar haÆ™ar zinaren hankali kwance.
ii. Wasu kuwa, musamman malaman addinin Musulunci, na da fahimtar cewa tashe-tashen hankulan jarabawa ce daga Ubangiji. Suna faruwa ne sakamakon gurÉ“acewar halayyar mutane. Kai tsaye sukan danganta shi da ayyukan tsafe-tsafe da ake gudanarwa, musamman waÉ—anda suka shafi wasa da AlÆ™ur’ani mai tsarki.[19]
Lokacin da tashe-tashen hankulan suka yi tsamari musamman daga wajajen 2016, mazauna wasu ƙauyuka sun yi gudun hijira zuwa garuruwan da ke kusa da su. Daga nan ne kuma labaran tashe-tashen hankulan suka mamaye duniyar intanet. Hotuna da bidiyoyi da rubutattun labarai game da su, duk suka mamaye kafafen sada zumunta. Ibrahim, (2019) a hirar da aka yi da shi ya tabbatar da cewa, adadin mutanen da suka yi gudun hijira na da yawa sosai. Ya ce:
Wasu daga cikinsu sun samu taimako daga mutanen gari. Wasu sun É—auki haya. Wasu kuwa sun zauna a cikin makarantu. Wasu kuma an ba su wurare aro sun zauna. (Ibrahim, 2019)
Hukumomi sun yi ta bin hanyoyi daban-daban domin shawo kan lamarin. Daga cikin har da ƙoƙarin neman sulhu da ƙusoshin tashe-tashen hankulan. A wajajen ƙarshen 2019 zuwa farkon 2020 ne aka samu sulhun da ya kai ga raguwar tashe-tashen hankulan. Sulhun ya kasance wani yunƙurin samar da zaman lafiya na gwamnatin da aka zaɓa a shekarar 2019.
3.0 Gurbin Kafafen Sada Zumunta a Tashe-Tashen Hankulan Zamfara
Kafafen sada zumunta suna taka rawa iri biyu dangane da tashe-tashen hankulan jahar Zamfara. A É“angare guda suna taimakawa ta wasu fuskoki da suka shafi faÉ—akar da jama’a dangane da abubuwan da ke faruwa tare da miÆ™a Æ™oÆ™on bara na neman addu’o’i daga al’ummu na kusa da na nesa, da makamantansu. A É—aya É“angaren kuma, kafafen sada zumuntar suna Æ™ara wa wuta karmami. Sukan yi hakan ta fuskar ruruta zance da yaÉ—a jita-jitan Æ™arya da cusa tsoro a zukatan mutane.
A gaskiya tasirin kafafen sada zumunta game da tashe-tashen hankulan zamfara nau’i biyu ne. Suna amfanarwa a gefe guda. A gefe guda kuwa cutarwa suke yi...[20] (Maikwari, 2019)
A taƙaice dai, kafafen na sada zumunta sun zama hanjin jimana, wato akwai na ci akwai na zubarwa. An raba rawar da kafafen sada zumuntar ke takawa dangane da tashe-tashen hankula a Zamfara zuwa manyan rukune biyar kamar haka:
Jad. 1: Manyan Nau’ukan Tasirin Kafafen Sada Zumunta a Kan Tashe-Tashen Hankula a Zamfara
| Masu Kyau | Marasa Kyau |
1. | FaÉ—akarwa | Ta da Hankali |
2. | ƘoÆ™on Bara | YaÉ—a Ayyukan Ta’addanci |
3. | Bunƙasa Adabi |
|
3.1 FaÉ—akarwa
FaÉ—akarwa kalma ce mai kinin ma’ana da nusarwa ko nusatanwa ko tunatarwa. Bunza, (2013: 2) ya ba da ma’anar wannan kalma da cewa: “FaÉ—akarwa hanya ce ta ilmantar da mutane ko yi musu nasiha da tunatar da su don jan hankalinsu kan wani abu muhimmi na rayuwarsu.”[21] Kafafen sada zumunta na faÉ—akar da al’ummomi na kusa da na nesa dangane da tashe-tashen hankulan jahar Zamfara ta fuskoki kamar haka:
i. Bayanai dangane da abubuwan da ke faruwa a daidai wata rana sannan daidai wani lokaci na saurin watsuwa ta kafafen sada zumunta. Wannan na taimaka wa al’umma wajen guje wa faÉ—awa yankunan da abin ya shafa.[22]
ii. Ana tura nau’ukan faÉ—akarwa daban-daban na yadda mutane za su guje wa faÉ—awa cikin tarkon waÉ—annan masu ta da hankula. Wannan ya shafi labarai na yadda wasu suka faÉ—a tarkon masu ta da hankulan, wanda hakan na matsayin hannunka mai sanda da darasi ga mai karanta labarin. Ko da ma dai an ce, “Gani ga wane ya ishi wane tsoron Allah.” Wasu lokuta kuma kai tsaye ake kawo bayanai kan abubuwa da ya kamata mutane su kiyaye.
iii. Akwai faÉ—akarwa da ta shafi jan hankali al’umma musamman matasa daga nisanta kansu daga ire-iren waÉ—annan tashe-tashen hankula. Wannan na iya kasancewa ta fuskar wa’azantarwa da nuna illolin shiga cikin ire-iren ayyukan.
3.2 Ƙoƙon Bara
ƘoÆ™on bara salon magana ne da ke É—aukar ma’anar miÆ™a koke domin neman wani biyan buÆ™ata.[23] Masana da marubuta daban-daban sun yi rubuce-rubuce kan bara musamman a Æ™asar Hausa. Wasu daga cikinsu sun haÉ—a da Karofi, (1980) da Bashir, (1991) da Sarkin Gulbi, (2007).[24] ƘoÆ™on bara a wannan bincike na nufin kai koke da zimmar neman agaji.
Rubuce-rubuce da ake É—orawa dangane da halin da al’umma kan shiga a lokacin tashe-tashen hankulan na zaman Æ™oÆ™on bara. Mutanen da ke cin kare da rubuce-rubucen (da ma maganganu da ake turawa ta odiyo), a Æ™alla sukan taimaka da addu’a. A wasu lokutan kuwa, ire-iren rubucen na jefa É—imbin tausayi a zukatan al’umma. Wannan ya sa masu gudun hijira daga cikin waÉ—anda abin ya shafa sukan samu tallafi a garuruwa da Æ™auyukan da suka yi hijirar zuwa gare su. Nau’ukan tallafin da suke samu sun haÉ—a da:
i. Matsuguni
ii. Abinci
iii. Tufafi
iv. KuÉ—i
v. Abubuwan buƙatun yau da kullum kamar sabulu da omo da makamantansu.
Hoto 1: Rubutaccen Labarin Tashe-Tashen Hankulan Jihar Zamfara da kan Waz’af
Madogara: An É—auko wannan hoto daga Whatsapp ranar 29 ga watan Disemba, shekarar 2019.
A wajajen watan Disemba na shekarar 2018, na kasance ganau ba jiyau ba dangane da wannan lamari. A unguwar Sabon Gari da ke DamÉ“a a Gusau ta Jahar Zamfara, akwai mutane kimanin 18 da suka taso daga Æ™auye bayan zaman can ya masu tsauri. Mafi yawansu mata ne da Æ™ananan yara. ÆŠaya daga cikinsu ta san wani dattijo a nan DamÉ“a. A bisa haka, sai suka tare gidansa. Dattijon mai Æ™aramin Æ™arfi ne matuÆ™a. Bisa wannan dalili, sai ya garzaya masallacin da ke kusa da su ya kai kukansa. Al’ummar wannan masallacin ne ta É—auki nauyin ci da shansu har ranar da suka bar DamÉ“a. A kullum liman na neman taimakon kuÉ—in abincinsu na wannan rana. Mu kuma mamu mu bayar.[25]
A hirar da aka yi da Ibrahim, (2019) da Maikwari, (2019) an samu bayanai dangane da wuraren da ‘yan gudun hijira suka zauna. A yayin zaman nasu, sun samu tallafi da kulawar jama’a. Wasu daga cikin wuraren su ne:
i. Makarantun gwamnati musaman firamare da sakandare na je-ka-ka-dawo[26]
ii. Sakateriyoyin wasu ƙananan hukumomi[27]
iii. Shaguna da rumfuna a kasuwanni
iv. Tashoshi
v. Gidajen jama’a
vi. Masallatai
3.3 Bunƙasa Adabi
Wani abin jan hankali dangane da adabi shi ne, ba sai yanayin lumana ko yadda zuciya ke so ke samar masa abinci ba. A maimakon haka, sau da dama mummunan yanayi ko ƙunci ko tashin hankali ko dai wasu abubuwa na ƙi na samar da tubalan ginin sabbin falsafofi a duniyar adabi. Tashe-tashen hankulan Jahar Zamfara sun taka rawar gani wajen samar da ƙirƙire-ƙirƙiren adabi da suka haɗa da waƙoƙi da karuruwan magana musamman na zamani.[28]
Jad. 2: Waƙoƙi da Aka Samu a Sakamakon Tashe-Tashen Hankulan Jahar Zamfara
Sunan WaÆ™a | MawaÆ™i | Nau’in WaÆ™a |
Bazamfariya | Dr. Aliyu U. Tilde | Rubutacciya |
Waƙar Kidnafas[29] | Abdulhamid M. Sani | Rubutacciya |
Yau ga Allah Muka Koma |
| Waƙar Zamani[30] |
Zamfara Babu Lafiya | Sagir Yusuf | Rubutacciya |
HaÆ™iÆ™a waÉ—annan waÆ™oÆ™i sun kasance ci gaba ga adabin Hausa musamman É“angaren waÆ™a. Ko baya ga haka, sun taimaka wajen jawo hankalin al’umma musamman domin dogewa bisa addu’o’i da gyara halaye da zamantakewa, duk dai domin samun sauÆ™in lamarin.
Jad. 3: Sabbin Karuruwan Magana da Aka Samu a Sakamakon Tashe-Tashen Hankulan Jahar Zamfara
Sabuwar Karin Magana | Tsohuwar Karin Magana |
Ba da ni ba, neman aure a Ɗansadau | Ba da ni ba gaɗa a maƙabarta/hurumi |
Ba kanta, an sace mai garin ÆŠansadau |
|
Ana Maiduguri sai ga Zamfara | Ana kukan targaÉ—e sai ga karaya |
Ana Boko Haram sai ga kidnafas | Ana kukan targaÉ—e sai ga karaya |
Ritaya sa! An tura É—ansanda dejin ÆŠansadau |
|
Duk kun raba mini hankali, an ce da É—ansanda ya baro Borno ka koma ÆŠansadau | Duk kun raba mini hankali, an ce da rago sha hura ka tafi gona |
Ta nan muka fara, ɗan Borno ya ga Bazamfare | Ta nan muka fara, kuturu ya ga mai ƙyasfi |
Madogara: Hirarraki[31]
A jadawali na uku da ke sama, an ga jerin misalan karuruwan magana da suka samu sakamakon tashe-tashen hankulan a jahar Zamfara. Wasu daga cikin an yi amfani da tsoffin karuruwan magana ne wajen samar da su. Wato an kwaikwayi falsafar da ke cikin tsoffin karin maganar ne domin ƙirƙira su.
3.4 Ta da Hankali
A cikin wannan bincike, ta da hankali na nufin jefa tsoro ko firgici ga zukatan al’umma. Binciken ya gano cewa, É—aya daga cikin illolin kafafen sada zumunta dangane da tashe-tashen hankulan jahar Zamfara shi ne jefa tsoro da zaman É—ar-É—ar a zukatan al’umma na kusa da na nesa. Abin lura a an shi ne, kafafen watsa labarai sukan tace sahihancin labari kafin fitar da shi. Ko bayan nan ma, sukan ba da labarai ta salo da sigar da ba za su kasance masu ta da hankalin al’umma ba.
A bangare guda kuwa, labaran da ake yawo da su ta kafafen sada zumunta ba tatattu ba ne. Wasu ma na ƙarya ne. Wasu lokutan jita-jita ce ma tsura ake rurutawa. Saboda haka, labaran da ke fita daga kafafen sada zumunta sun fi muni da ta da hankali.[32] Wannan rashin kwanciyar hankali ga masu karanta labaran na faruwa ta fuskoki da dama. A ƙasa an kawo misalan wasu daga cikin hotuna da aka ci karo da su waɗanda za su iya ta da hankulan masu gani.
Hoto 2: Hoto Mai ta da Hankali da aka ÆŠola a Fesbuk
Madogara: An É—auko wannan hoto daga Fesbuk.[33]
A hirar da aka yi da malaman makarantar da ake ikirarin wannan abu ya faru, sun bayyana cewa labarin ba haka yake ba. Abu makamancin haka ya faru, amma ba yadda aka kawo labarin ba. An kawo wannan labari a Fesbuk cikin sigar da zai iya janyo ƙiyayya da rikici irin na addini. Ko bayan haka, hoton kansa ya kasance mai ta da hankali
Hoto 3: Gawarwarki da yawa da aka jejjera su cikin rami guda
Hoto 4: Hotunan gawarwaki a kwakkwance
A hirar da aka yi da Maikwari, (2019) ya bayyana cewa:
A yanzu haka akwai guruf-guruf da aka buɗe a kafafen sada zumunta musamman Whatsapp waɗanda suke yaɗa farfagandar ƙarya sakamakon ƙin jinin gwamnati mai ci da suke yi. Kullum sukan ƙago labaran da ke nuna ana samun daɗuwar tashe-tashen hankula. Yayin da aka bincika, wani lokaci sai a tarar sunayen ƙauyukan da suka zayyana babu su kwata-kwata ma a jahar Zamfara. (Maikwari, 2019)
Idan kuwa haka ne, lallai matsalar ta kai inda ta kai. Dole ne kuma gwamnati da sauran hukumomi waÉ—anda abin ya shafa su tashi tsaye domin daidaita sahun amfani da kafafen sada zumunta.
3.5 YaÉ—a Ayyukan Ta’addanci
A duk lokacin da mutane (musamman yara) ke kallon ayyukan ta’addanci, zuciyarsu tana Æ™ara bushewa ne da Æ™eÆ™ashewa. Sannu a hankali tausayin da suke ji zai riÆ™a raguwa. Za a kai gacin da kwata-kwata nau’ukan ta’addancin ba sa wani tasiri irin na sanya tausayi ko jin Æ™ai a zukatansu.
A É“angare guda kuwa, yana koya wa yara hanyoyin aikata rashin gaskiya daban-daban. Daga cikin nau’ukan abubuwan da ke Æ™unshe a kafafen sada zumunta waÉ—anda kuma ke da alaÆ™a da ta’addanci akwai:
i. Hotuna da bidiyoyi da labarai a kan makamai da yadda ake sarrafa su.
ii. Hotuna da bidiyoyi na makamai da yadda ake safarar su.
iii. Hotuna da bidiyoyi da labaran kashe-kashe.
iv. Hotuna da bidiyoyi da labarai game da ayyukan ta’addanci da aka aikata irin su fashi da makami da sata da garkuwa da mutane da makamantansu.
A Æ™asa an kawo ‘yan misalai waÉ—anda aka tattaro daga kafafen sada zumunta.
Hoto 5: Bindigogi da Alburusai a Fesbuk
Madogara: An É—auko wannan hoto ranar 2 ga watan Janairu, shekara ta 2020 daga Fesbuk.
A hoto na 5 da ke sama, za a ga hoton bindigogi da kuma alburusai. A Æ™asar Hausa an saba ganin yadda yara ke kwaikwayon wasa da bindigogi waÉ—anda suke haÉ—awa da kara ko ‘yan itatuwa. Masu wayo daga cikinsu suna amfani da fayif da Æ™aramin katako ko falanki da ashana domin yin bindigar wasa wadda take Æ™ara. Duka waÉ—anan na faruwa ne sakamakon kallace-kallacen hotuna da bidiyoyin nau’ukan bindigogin da kuma yadda ake sarrafa su. A bisa wannan dalilai, kai tsaye ire-iren hotunan nan na da tasiri a kan tarbiyya da falsafar yara masu tasowa.
Hoto 6: ‘Yan Bindiga na Shirin Kai Hari
Madogara: An É—auko wannan bidiyo ranar 2 ga watan Janairu, shekara ta 2020 daga Fesbuk.
An sanya wannan bidiyo ne da sunan ‘yan bindigar Jahar Zamfara ne ke shirin kai hari. Sai dai bincike ya nuna cewa, labarin ba gaskiya ba ne. Hasali ma, ba a Nijeriya aka É—auki wannan bidiyo ba.
4.0 Sakamakon Bincike da Shawarwari
Tun wajajen shekarar 2008 aka fara samun Æ™aruwar tashe-tashen hankula a Jahar Zamfara. A lokacin bai yi Æ™amari ba, domin bai wuce faÉ—a tsakanin zauna-gari-banza na unguwanni da kuma sace-sace ba. Ƙaruwar fashi da makami da satar shanu ya buÉ—e wani sabon babin tashe-tashen hankulan. A wajajen shekarar 2012 zuwa 2013 ne lamarin ya yi Æ™amari sosai musamman bayan Æ™aruwar garkuwa da mutane da kuma hare-hare da ‘yan bindiga ke kai wa Æ™auyuka.
A É“angare guda kuwa, wannan bincike ya gano cewa, kafafen sada zumunta sun kasance ruwa biyu dangane da tashe-tashen hankulan jahar Zamfara. Kai tsaye alfanunsu sun haÉ—a da:
i. FaÉ—akar da al’umma domin su farga tare da guje wa faÉ—awa cikin tashe-tashen hankulan ta kowace fuska. Wannan ya haÉ—a da É—aukar makami, ko kuma garaje da rayuwa wajen faÉ—awa cikin haÉ—arin tashe-tashen hankulan.
ii. Taimakawa wajen neman tallafin addu’o’in samun zaman lafiya da ma samun tallafi nau’uka daban-daban kamar yadda aka lissafa a Æ™arÆ™ashin 3.2 da ke sama.
iii. Suna kuma taimakawa wajen bunƙasa adabin Hausawa musamman abin da ya shafi waƙoƙi da karuruwan magangannu.
A É“angare guda kuwa, kafafen na sada zumunta suna da illolin da suka haÉ—a da:
i. Ta hanyarsu ne ake yaÉ—a jita-jita da labaran Æ™arya marasa tushe. Wasu labaran na Æ™ara ruruta lamari tare da jefa Æ™iyayya da gaba da rikicin addini da Æ™abilanci a zukatan al’umma.
ii. Labarai da bidiyoyi da hotuna da ake sanyawa na sukan kasance masu ta da hankalin al’umma. Wannan na faruwa musamman da yake ba tacewa ake yi ba ballantana a yi tunanin waÉ—anda suka dace a sanya da waÉ—anda ba su dace ba.
Dangane da waÉ—annan, binciken an ba da shawarar cewa:
a. Gwamnati ta tashi tsaye tare da fitar da wasu tsare-tsare da dokoki na musamman da za su lura da yadda ake tafiyar da al’amuran kafafen sada zumunta a Nijeriya. Wannan na iya kasancewa ta sigar samar da yarjejeniya ta musamman da kamfanonin da hukumomin da ke lura da kafafen sada zumuntar. Za a iya bin matakan rufe asusu da ma bin wasu hanyoyin hukunci na daban ga masu yaÉ—a labaran Æ™arya, musamman waÉ—anda ke ta da hankula.
b. Malaman addini da na makarantun boko su rinÆ™a faÉ—akarwa game da illolin yaÉ—a labaran Æ™arya da ta da hankula da kuma jefa Æ™iyayya tsakanin ‘yan Æ™asa.
c. A samu tarurrukan Æ™ara wa juna sani a matakai daban-daban da za a tattauna tare da samun gudummuwar malaman ilmi da manazarta game da hanyoyi da matakan da za a tunkari matsalar. Gwamnati a matakai daban-daban tare da haÉ—in guiwar makarantu (musamman jami’o’i) su jagoranci tafiyar.
5.0 Kammalawa
Tunanin Bahaushe na “kowane allazi da nasa amanu” na Æ™unshe da Æ™amshin gaskiya. Binciken nan ya ci karo da hakan yayin da ya ci karo da amfani da kuma illolin kafafen sada zumunta yayin da yake nazartar tasirin kafafen ga tashe-tashen hankulan jahar Zamfara. Matsayin kafafen sada zumuntan sun kasance hanjin jimana, wato “akwai na ci, akwai na zubarwa.” Ya rage ga mahukunta da gwamnatoci da sauran waÉ—anda abin ya shafa, da su yi wata huÉ“É“asa domin amfanuwa da kyawawan manufofin kafafen, tare da samar da matakai da hanyoyin da za a zage tsirin illolinsu.
Manazarta
Bashir, L. (1991). “Bara a Ƙasar Hausa.” Kundin digiri na farko wanda aka gabatar a Sashen Harsunan Nijeriya, Jami’ar Bayero, Kano.
Clement, J. (2019). Daily active users of WhatsApp Status 2019. Retrieved on 3rd January, 2020 from: https://www.statista.com/statistics/730306/whatsapp-status-dau/.
Jayasekara, A. H. D. (2015). Facebook users and undergraduates (Specially reference to Selected Universities in Sri Lanka ). In the International Journal of Scientific Research and Innovative Technology, Vol. 2, No. 5 , Pp. 78-85. ISSN: 2313-3759.
Karofi, D. S. (1980). “Mabarata: Tasirinsu da Gudummawarsu a Kan Adabin Hausa.” Kundin digiri na (nawa?) wanda aka gabatar a Sashen Nazarin Harsuna da Al’adu, Jami’ar Ahmadu Bello Zariya.
Korkmaz, M., Celebi, N. & Yucel, A. S. (2014). Practical review of the place of social networks in our daily life and their effect on today’s youth. International Journal of Academic Research Part B; 6(1), Pp. 250-261. DOI: 10.7813/2075-4124.2014/6-1/B.35.
Owusu-Acheaw, M. & Larson, A. G. (2015). Use of Social Media and its Impact on Academic Performance of Tertiary Institution Students: A Study of Students of Koforidua Polytechnic, Ghana. In Journal of Education and Practice. Vol. 6, No. 6, 2015 ISSN 2222-1735 (Paper), ISSN 2222-288X (Online), Pp. 94-101.
Sarkin Gulbi, A. (2007). “Nazari Kan Al’adar Bara a Ƙasar Sakwkato.” Kundin digiri na biyu wanda aka gabatar a Sashen Nazarin Harsunan Nijeriya, Jami’ar Usmanu Danfodiyo, Sakkwato.
Siddiqui, S. & Singh, T. (2016).Social Media its Impact with Positive and Negative Aspects. In International Journal of Computer Applications Technology and Research. Vol. 5, Issue 2, Pp. 71 - 75, ISSN:- 2319–8656.
Umar, A. B. (2013). Waiwaye Adon Tafiya: Faɗakarwa a Cikin Ƙagaggun Labaran Hausa. An cirato ranar 28 ga watan Disamba, 2019 daga: https://www.amsoshi.com/ 2018/03/waiwaye-adon-tafiya-fadakarwa-cikin.html.
Kafafen Intanet da Aka Ziyarta
https://www.statista.com/statistics/273563/number-of-facebook-employees/
WaÉ—anda Aka Yi Hira da Su
Suna | Wurin Zama | Sana’a | Ƙiyasin Shekaru |
Almustapha, Aliyu | Gusau | Aikin Gwamnati | 50 - 60 |
Aminu, Ibrahim | Gusau | Aikin Kamfani | 40 - 50 |
ÆŠandare, Sa’adatu Umar | Kebbi | Sayar da atamfofi (Kasuwanci) | 20 - 30 |
Gobir, Yakubu Aliyu (Ph. D) | Sakkwato | Koyarwa a jami’a | 50 - 60 |
Hassan, Nasiru | Gusau | Koyarwa a sakandare | 40 – 50 |
Ibrahim, Aliyu | Gusau | Aikin Gwamnati | 50 - 60 |
Ibrahim, Faruk | Gusau | Kasuwancin man fetur da gas (Manajan gidan man fetur na Zayaz Resource) | 30 - 40 |
Maikwari, Haruna Umar | Gusau | Koyarwa a kwaleji | 30 - 40 |
Zulyadain, Muhammad | Kano | Kasuwancin tufafi da kayan kwalliya | 20 - 30 |
Rataye
Bazamfariya ta Dr. Aliyu U. Tilde
Ta’ala mun kira ka,
Gida Naija da Makka,
Na bene har na bukka,
Yakini babu shakka,
Ga komi kai iyawa.
Ka shaida mun bara'a,
Ga duk wani mun yi a'a,
A saɓo ba mu ɗa'a,
Muna roƙonka sa'a,
Gabanin mui cikawa.
Tsaro yau yai gazawa,
A Hausa da tausayawa,
A kullum ba lafawa,
Da yaÉ—on É—an kabewa,
Da sauri ba tsayawa.
A Zamfara anka fara,
Abin sanda da gora,
Ya ƙarfafa babu lura,
Da iska har da ƙura,
Ya kai kan Sakkwatawa.
Ƙasar Gandi da Isa,
Da ke da natso da hirsa,
A yau an tashi rusa,
Ginin Usumanu ƙusa,
Da Gwamna Bafarawa.
Suna nan yammacinmu,
A Birnin Gwari namu,
Zubairu yana kiranmu,
Mu kai É—auki dukkanmu,
Da sauri ba tsayawa.
Kasar Dikko ya jawo,
Ta'adda na ta yawo,
A É—auke mutum a kawo,
KuÉ—aÉ—e kan ya dawo,
Ga dangi ba ragawa.
A Daura sunka sabka,
Magaji yana a garka,
Da ƙarfi sunka ɗauka,
Ya sa Sarki ya koka,
A tashi a zam kulawa.
Bare hanyar Abuja,
Farin kaya da soja,
Da manya masu maja,
A tsorace babu ko ja,
A jirgi za su zowa.
Muhammadu sai ka miƙe,
Ka É—au É—amara ka tamke,
Da R.P.G. da sulke,
Ta'adda duk ka banke,
Ka himmata ba gazawa.
Nasiha ce na ba shi,
Da A'i uwargidan shi,
Su É—au kibiya da mashi,
A kullum babu fashi,
Ka dage gun matsawa.
Burutai kar ka zauna,
Ka É—auki igwa ka auna,
Ga tungar masu É“arna,
Ka watse duk ka ƙona,
Su tuba su bar mayawa.
Sa'an nan ga Sadiƙu,
Yana ta jiran kiranku,
Ya É—au jirgi ya bi ku,
Ya ba ku tsaro samanku,
Da bom ba dakatawa.
Na bi ku ina kirari,
Ina baiti da sauri,
Kumama babu ƙwari,
Da daji ya yi ƙauri,
Na kwanta ban É—agawa.
Da malammai a baya,
Tsayayyu masu raya,
Dare duka ba ritaya,
Da farko har nihaya,
Ijaba sui biÉ—owa.
Arewa ina kiranmu,
Mu taru a dunƙulenmu,
Mu nemi tsaron ƙasarmu,
Amana har da ilmu,
Sana'a sai yabawa.
Talauci bai yi kyau ba,
Yana kawo musiba,
Da kunci ga anoba,
Da jari babu riba,
Kasa duk tai macewa.
Talauci in ya zauna,
Da kafirci da É“arna,
Suna biye ba lumana,
ÆŠabi’u duk su Æ™ona,
Mutunci yai ficewa.
Ƙalau muke ko husuma,
A jaki ko a Homa,
Idan an ce mu koma,
Ka sa mu tuna da Kalma,
Mu yi ta wajen cikawa.
Salamatun da tsira,
Ga Annabi sa ka ƙara,
Iyaye duk ka tara,
A haula har mu dara,
Dawaman ba gushewa.
Da tammat zan tiƙe ta,
Bazamfariya kiran ta,
Watan azumi na yi ta,
Da fuska biyu gare ta,
Wajen mai bincikawa.
Dr. Aliyu U. Tilde
19 May 2019
WAƘAR KIDNAFAS
Abddulhamid M. Sani
(Malumman Matazu)
Allah da sunanka nake farawa,
Kai kay yi loto kullum yake juyawa,
Kai ne ka raya Allahu kai ka matarwa,
Ka halicci fajir sannan kayo Mumnawa,
Zan so ku ji ni ya al'umarmu mutane.
Kafin na fara na yo salati farko,
Wurinsa Manzo Shalele da aka aiko,
Duk Annabawa shi ne ya zam cikamakko,
Sannan iyalai sahabihi nai anko,
Ban ƙin na sanya nagargaru a mutane.
Yau firgici ne ya mamaye yankinmu,
Tsoro a kullum daÉ—o yake jama'armu,
An sace mata an sace har yaranmu,
Masu kuÉ—inmu an sace sarakanmu,
Abin takaicin wai gwamnatin jama'a ne.
Cikin gidanka a zo a É—au maka mata,
Koko É—iyanka a bi su har makaranta,
Waninmu fasinja yana kan mota,
Yau al'umarmu muna cikin firgitta,
Halin ƙasarmu na garkuwa da mutane.
Sam baabu imani wurin kidifawa,
In sunka sata wasu waya suka yowa,
KuÉ—i miliyya su ce abin fansowa,
Allah tsare mu kaidinsu mun roƙawa,
Su al'umar da ke garkuwa da mutane.
Wasu cikinmu in sun yi garkuwa das su,
Nau'i da nau'i azaba suke gunsu,
Duka da yunwa su gaggalabaita su,
Har izgilanci kidifawa ke yi gunsu,
Sharri gare su 'yan garkuwa da mutane.
Daji su ɗaure ruwa ya ƙare kansu,
Sanyi na hunturu a kai na wasunsu,
Can daga baya za su kira ikhwansu,
KuÉ—i a kawo koko su hallaka su,
Wayyo ni wayyo wai gwamnatin jama'a ne!
Kare suke ci ba babbaka yankinmu,
Abin takaici wai shugaba kuma É—anmu,
Mun raina himmar da ake wurin kare mu,
Wai sulhu za ai da masu kakkashe mu!
Anya hukuma aikinta kare mutane?
Abin takaici ne ƙwarai kui duba,
Wai a hakan ne ake faÉ—in ci gaba,
Ƙalubale ne gare mu wannan babba,
Dukkan musifa yaye mana Wahhaba,
Duk kar ka ware har garkuwa da mutane.
Ni sha'Ãrin nan 'yar shawarata ga ta,
Wurin hukuma ni ma gudummuwata,
Tsayin daka ku yi don kare al'ummata,
Jami'an tsaronmu ciki da maha'inta,
Ku sanya lura cikinsu kun gaggane.
Bora da mowa kul kar ku wawware su,
In kun ka gano tabbas ku hukunta su,
Wurin hukuncin kul kar ku bambanta su,
'Yar shawarata ƙin garkuwa da mutane.
A sa idanu sosai ga infomansu,
Jami'an tsaro na sirri a alkinta su,
Dama cikakka a ba su sui aikinsu,
'Yan sanda soji a ba su duk ƙarfinsu,
Don daƙilewar 'yan garkuwa da mutane.
Mu 'yan ƙasa kau gare mu shawarata,
Aikin alkhairi mu yi mu nuna a yi ta,
Har addu'o'i mu rinƙa yi gun bauta,
Kamun ƙafa na duk matsalar Allah kyauta,
Babbar musifa ta garkuwa da mutane.
Ko ƙyas bayani in mun ji kar mu rufe ta,
Mu kai rahoto ga jami'ai su bahasta,
In mun yi wannan Allahu za ya tsayatta,
Allahu amsa duk matsalar ga ta kwanta,
Babbar musifa da ta damu dukka mutane.
Ashirin da biyu "Two thousand eighteen" yin ta,
A shekarar da "Musabbabi" ma nai ta,
Wata na Maris don ba ni son in manta,
A tsakkiyar da muke cikin firgitta,
Birni da ƙauye yin garkuwa da mutane.
Ni wanda nai ta Abdulhamid Malumma,
Abba ga Hafsat ni ne Uban Fatimma,
Jihar Katsina birninmu mai alfarma,
Garin Matazu a nan kuma nake zamma,
Allah taƙaita a daina kama Mutane.
A
LHAMDULILLAH
[1] Allah wadaran mai tado ta,
Da waÉ—anda suke daÉ—a jawota,
Allah ka hane mu da tashin ta...
(Abubakar Ladan Zariya, Waƙar Haɗin Kan Afirka)
[2] Wannan ba ya nuna cea ba za a samu wasu Æ™abilu na daban bayan Hausawa ba. Abin da kawai ake nufi shi ne, mafi rinjayen al’umma da al’adu da cikar tarihi na garin duk na Hausa da Hausawa ne.
[3] WaÉ—annan sun haÉ—a da wayoyin salula da kwamfutoci da ababen hawa da makamai da makamantansu.
[4] Farfesa Aliyu Muhammad Bunza na da wannan ra’ayi. Ya kafa hujja da cewa, duk yankin da mawaÆ™a da sauran masu zalaÆ™ar harshe suka yawaita, to zai iya kasancewa tushen wannan harshe a tarihance. Ya bayyana haka a hirar da aka yi da shi a gidan rediyon FM Zamfara, a watan Oktoba, shekarar 2019.
[5] Wato ana ƙara tabbatar da bayanan da aka samu daga wani mutum ko wasu mutane ta hanyar tambayar wasu mutane na daban.
[6] A shekarar 2019, kafar intanet É—in nan mai suna Sitatista da ke adana bayanai dangane da kafafen intanet ya fitar da Æ™ididdigar ma’aikatan Facebook. Ya bayyana cewa, a shekarar 2018, ma’aikatan sun kai dubu ashirin da biyar da É—ari É—aya da biyar (25,105).
[7] Wasu daga cikin rubuce-rubucen sun haÉ—a da na Baruah, (2012) da Korkmaz, Celebe & Yucel, (2014) da OwusuAcheaw & Larson, (2015) da Siddiqui & Singh, (2016).
[8] Makarantun da suka fara amfani da kafar sun haÉ—a da Columbia da Yale da Stanford (Clement, 2019: 2).
[9] Kamfani ne da ya shahara wajen ayyukan fassara da tafintanci da bincike (da makamantansu) cikin harsuna da al’adun Afirka. Don Æ™arin bayani, a duba https://www.amsoshidigitalservices.com/
[10] Shi ne ke da kamfanin Dayn’s Collection.
[11] “Toh gaskiya yanzu kusan za a iya cewa kafar sadarwa ta zamo wani sashi na rayuwa. Kamar yadda muka sani cewa rayuwa yanzu ba za ta yiwu babu ita ba.” (Zulyadain, 2019)
[12] A lokacin babu tashe-tashen hankula da suka shafi garkuwa da mutane da salwantar rayuwa da dukiyoyi.
[13] An kira su Æ™anana ne kasancewar ba sa cikin nau’ukan miyagun ayyuka da ke ta da hankalin al’umma da jan hankalin duniya (musamman idan ba su yawaita ba).
[14] Ya faɗi haka a hirar da aka yi da shi ranar Alhamis, 23 ga watan Fabarairu, shekara ta 2020 a ƙofar gidansa.
[15] A hirarraki da aka yi da su, duk sun tabbatar da wannan batu.
[16] Burtali na nufi hanyar da ake bi da dabbobi musamman zuwa kiwo. Takan kasance marar ciyawa saboda tattakawa da dabbobi ke yi yau da gobe.
[17][17] ÆŠaya É“angaren tushen tattalin arzikin nasu shi ne noma.
[18] Akwai albarkatun zinari a yankunan ƙananan hukumomin Maru da Zurmi da Maradun. An fi samun sa ƙaramar hukumar Maru, musamman yankin Ɗansadau.
[19] Daga kimanin shekarar 2017 zuwa 2019 an tsinci AlÆ™ur’anai da aka jefa a masai kimanin kashi huÉ—u ko sama da haka.
[20] Daga cikin amfanin kafafen na sada zumunta da ya lissafo akwai: (i) Samar da bayanai da (ii) Neman addu’a daga al’umma da (iii) Neman agaji daga al’umma da kuma (iv) Sanar da duniya abin da ake ciki wanda hakan ke sanya gwamnati Æ™ara mayar da hankali kan lamarin. Ya kuma bayyana rashin alfanunsu da suka haÉ—a da: (i) YaÉ—a labaran Æ™arya da (ii) Ta da hankalin al’umma,
[21] Za a iya samun Æ™arin bayani dangane da ma’anar faÉ—akarwa cikin ayyukan Gusau, (2008) da Usman, (2008).
[22] Gobir, (2019) ya labarta yadda wata ‘yar uwarsa ta so kawo ziyara tare da halartar buki daga Adamawa zuwa Sakkwato. Yayin wannan tafiya, dole sai an wuce ta cikin jahar Zamfara. Kasancewar ta samu bayanai game da tashe-tashen hankulan, cikin sauÆ™i suka yanke shawarar rashin zuwanta shi ya fi kwanciyar hankali.
[23] An gina wannan salon magana daga ƙoƙon bara na ainihi wanda shi ne mai bara ke miƙawa domin karɓar abin sadaka.
[24] Sarkin Gulbi, (2007: 23) ya bayyana ma’anar bara da cewa: “... wata hanya ce ta roÆ™on jama’a da wasu mutane kan bi bisa waÉ—ansu dalilai don neman abin da suka ci ko suka sha ko suka yi sutura ko ma suka ajiye don biyan wasu buÆ™atu na rayuwa.
[25] A wancan lokaci, babban abin da ya ba ni Æ™arfin guiwa tare da karkata zuciyata wajen mayar da hankali kan wannan taimako shi ne labaran waÉ—annan tashe-tashen hankula da nake karantawa a waya. Duk da a cikin mamun akwai dattawa da suke ta’ammuli da rediyo, matasa irina na da yawa, waÉ—anda kuma wayoyin hannunmu su ke matsayin rediyonmu. A intanet muke samun labaran yau da kullum.
[26] Misali, Government Girls Secondary School Kotorkoshi da Government Day Secondary School Mada da sauransu.
[27] Misali, Sakateriyar ƙaramar hukumar Tsafe
[28] Karin maganar zamani shi ne nau’in karin maganar da ake Æ™irÆ™ira a zamanin yau. Mafiya yawancin ire-iren karuruwan maganar suna da tsoffin karuruwan magana makamantansu.
[29] A wasu baitukan waÆ™ar, sha’irin ya ba da shawara ga hukuma da sauran al’umma baki É—aya dangane da yadda za a shawo matsalar waÉ—annan tashe-tashen hankula. Yana cewa:
Ni sha'Ãrin nan 'yar shawarata ga ta,
Wurin hukuma ni ma gudummuwata,
Tsayin daka ku yi don kare al'ummata,
Jami'an tsaronmu ciki da maha'inta,
Ku sanya lura cikinsu kun gaggane.
Bora da mowa kul kar ku wawware su,
In kun ka gano tabbas ku hukunta su,
Wurin hukuncin kul kar ku bambanta su,
'Yar shawarata ƙin garkuwa da mutane.
A sa idanu sosai ga infomansu,
Jami'an tsaro na sirri a alkinta su,
Dama cikakka a ba su sui aikinsu,
'Yan sanda soji a ba su duk ƙarfinsu,
Don daƙilewar 'yan garkuwa da mutane.
Mu 'yan ƙasa kau gare mu shawarata,
Aikin alkhairi mu yi mu nuna a yi ta,
Har addu'o'i mu rinƙa yi gun bauta,
Kamun ƙafa na duk matsalar Allah kyauta,
Babbar musifa ta garkuwa da mutane.
Ko ƙyas bayani in mun ji kar mu rufe ta,
Mu kai rahoto ga jami'ai su bahasta,
In mun yi wannan Allahu za ya tsayatta,
Allahu amsa duk matsalar ga ta kwanta,
Babbar musifa da ta damu dukka mutane.
[30] A nan ana nufin waƙar da aka rera a situdiyo.
[31] An samu waÉ—annan bayanai sakamakon hirarraki da aka yi da Aminu, (2019), Almustapha, (2019) da Hassan, (2019).
[32] Babban misali a nan shi ne, ko da ayyukan ta’addanci kafefen watsa labarai za su nuna, sukan tabbatar da cewa sun kauce nuna wasu É“angarororin. A kafafen sada zumunta kuwa, akan sanya kowane irin labari ko odiyo ko bidiyo. Sau da dama akan ci kawo da bidiyo na yadda ake yanka mutane Æ™arara, ko kuma ake sassara su gunduwa-gunduwa. Akan samu lokuta da kamfanin Fesbuk ke bayyana wasu daga cikin bidiyoyi ko hotuna da ake É—orawa a matsayin masu ta da hankali (violent). Wani lokaci har takan cire su. Misali, akwai bidiyon da aka É—ora É—auke da bayani a sama (wanda wannan bincike ba zai kawo bayani ko bidiyon ba saboda dalilai na tsaro) inda wanda ya É—ora bidiyon da kansa yake nuna ba kowa zai iya kallo ba “Amma fa sai mai Æ™arfin zuciya.”
[33] An É—auko shi ranar 29 ga watan 12, shekarar 2019. https://www.facebook.com/search/photos/?q=killings%20in%20zamfara&epa=SERP_TAB
[34]An É—auko shi ranar 29 ga watan 12, shekarar 2019.
DOI: https://dx.doi.org/10.36349/tjllc.2022.v01i01.011
author/Abu-Ubaida SANI et al.
journal/Tasambo JLLC | 20 Dec. 2022 | P. 95-107
pdf-https://drive.google.com/file/d/1FpN3AWIL4CoJx0lRJS1haUXEkQIp2OPh/view?usp=share_link
paper-https://drive.google.com/file/d/1FpN3AWIL4CoJx0lRJS1haUXEkQIp2OPh/view?usp=share_link
